چگونه چوب را خم کنیم؟ لیست چوب های ایرانی برای خم کاری

با خواندن این نوشته لیست بهترین چوب‌های ایرانی برای خم‌کردن را خواهید داشت و با اصول خم‌کاری با بخار، روش‌های جایگزین مانند خم‌کاری غرق آبی و خم‌کاری با مواد شیمیایی هم آشنا خواهید شد.

 و به این سؤالات پاسخ می‌دهیم که چوب چقدر باید در مخزن بخار بماند؟ حرارت مخزن بخار چقدر باشد؟ چه نسبتی بین ضخامت چوب و میزان ماندن در بخار وجود دارد و چه چوب‌هایی را نمی‌توانید خم کنید.

 

اولین برخورد من با خم کردن چوب

 اولین خاطره من از چوب‌های خم شده بر می‌گردد به دوران خردسالی و گهواره‌ای چوبی که در خانه پدربزرگم دیده بودم. حتماً آن زمان متوجه تکنیک کار نبودم اما می‌توان دریافت که خم‌کردن چوب تکنیکی نیست که الزاماً ابزاری حرفه‌ای یا متدی عجیب و دست‌نیافتنی داشته باشد.

 وقتی نجاری در دو قرن پیش که حتی برق هم وجود نداشت می‌توانست چوب را برای ساخت گهواره یا بدنه الک‌های چوبی نرم و منعطف کند پس ما هم می‌توانیم.

 

چگونه چوب را خم کنیم؟

 خم‌کاری چوب با بخار یک روش بسیار قدیمی است که اصول آن قرار دادن چوب در محفظه بخار با میزان حرارت و فشار تنظیم شده است تا چوب در اثر فشار و نفوذ بخار به رطوبتی بین 15 تا 20 درصد (در منابعی تا 30% هم گفته شده است) برسد و به حالت الاستیکی یا انعطاف‌پذیر درآید.

 در این روش چوب را در محفظه بخار تا دمای 100 درجه سانتی‌گراد در معرض بخار قرار می‌دهند و این چوب در مدت زمانی که با توجه ‌به نوع و حجم چوب محاسبه می‌شود در این محفظه باقی می‌ماند.

 

 

 الیاف چوب در این مدت انعطاف‌پذیر می‌شود می‌توان آن را تحت کشش یا انقباض قرار داد.

 پس از خروج از محفظه بخار خیلی سریع در قالب قرار می‌دهند. این چوب پس از خنک و خشک‌شدن شکل قالب را به خود می‌گیرد.

 بخاردادن چوب برای خم‌کاری از روش‌هایی باصرفه و سریع است و کم‌ترین تلفات و دورریز را برای چوب دارد به همین دلیل اقتصادی هم هست.

 تاریخچه دقیقی از خم‌کردن چوب با بخار در دسترس نیست؛ اما اولین نشانه‌های یافت شده به مصر باستان می‌رسد و به‌صورت صنعتی هم بیش از صدسال پیش در انگلستان و در آمریکا از سال 1974 شروع شد.

 

تماشای ویدئو لیست بهترین چوب های ایرانی برای خم کردن با بخار

 

هر چوب چقدر باید در محفظه بخار بماند؟

 به تجربه هر چوب باید این‌قدر در محفظه بماند تا دمای مغز چوب به 100 درجه سانتی‌گراد برسد. برای این فرمول پیشنهاد می‌شود که به ازای هر 25 میلی‌متر ضخامت چوب، آن را به مدت یک ساعت در محفظه بخار قرار داد تا رطوبت چوب به حدود 25% برسد.

 پس از رسیدن به این رطوبت کاملاً آماده قراردادن در قالب است.

 

مواد نرم کننده چوب

 روش صنعتی‌تر و رایج دیگر برای خم‌کردن چوب بدون بخاردادن آن، استفاده از اشباع شیمیایی است که توسط محلول آب و آمونیاک انجام می‌شود.

 در این روش چوب را در محلول آب و 25% آمونیاک قرار می‌دهند و پس از یک شبانه‌روز ماندن در این محلول چوب آماده خم‌کاری می‌شود.

 

 

 در روش شیمیایی چوب قالب‌گیری شده باید در اتاقی که تهویه مناسب دارد قرار گیرد تا آمونیاک موجود در چوب بخار شود و چوب کاملاً خشک گردد.

 در اندازه‌های صنعتی برای بالابردن سرعت مراحل خم‌کردن چوب از روش استابلایزینگ به‌منظور تزریق محلول آمونیاک استفاده می‌شود.

 در این روش چوب و محلول را در محفظه‌ای فلزی و بدون نفوذ هوا قرار می‌دهند و توسط پمپ‌های خلأ هوای درون مخزن را تخلیه می‌کنند.

 این تخلیه هوا باعث نفوذ محلول آمونیاک به اعماق چوب خواهد شد و خم‌کاری را بسیار سریع‌تر و البته مطمئن‌تر می‌کند.

 

خم کردن چوب با آب

 روش دیگری که مخصوصاً بین سازگران (هنرمندان ساخت ساز) بسیار رواج دارد غوطه‌وری چوب در آب گرم است. در این روش چوب را به‌صورت کامل در آب جوش یا آب گرم قرار می‌دهند و به تجربه مدتی از چند ساعت تا چند روز در آب نگه می‌دارند.

 پس از خروج از آب، در قالب قرار می‌دهند و با از دست‌ دادن رطوبت ناشی از آب و خشک‌شدن، چوب شکل قالب را به خود می‌گیرد.

 

 

 در زبان سازگران در ایران، این روش به شیره‌کشی چوب معروف است و در ساخت کاسه سه‌تار کاربرد زیادی دارد.

 ورقه‌های چوب را در این روش در آب می‌جوشانند و سپس در یک قالب آلومینیومی قرار می‌دهند و با گذاشتن این قالب روی شعله رطوبت چوب را از بین می‌برند.

 بعضی از هنرمندان با افزودن محلول‌هایی به آب سعی می‌کند فرایند خم‌کردن را راحت‌تر کنند و دیده شده حتی از مایع نرم‌کننده لباس برای کمک به خم‌کردن چوب استفاده شده است.

 در این تکنیک هم مانند روش بخاردهی باید رطوبت مغز چوب به حدود 25% یا کمی بیشتر برسد و پس از آن آماده خم‌کردن خواهد شد.

بدترین چوب ها برای  خم کردن

 خم‌کردن هر چوبی امکان‌پذیر است البته با کسب تجربه و رسیدن به تکنیک خاص خم‌کردن آن. اما به‌صورت کلی هر چوبی که دارای ترک، گره مرده یا گره زنده، بیدزدگی، پوسیدگی، باختگی شدید، جوش، جای میخ و.. باشد برای خم‌کاری پیشنهاد نمی‌شود.

 در مواردی هم اثر رویش شاخه روی تنه درخت که به چشم پرنده یا چشم‌بلبلی معروف است هم باعث شکستگی در فرایند خم‌کاری می‌شود.

 چوب‌های با رگه‌های ناهمگون و گره‌خورده مانند انواع جوش هم با وجود زیبایی بصری برای خم‌کاری مناسب نیست و حتی اگر در بخش از چوب باشد موجب شکستگی می‌شود.

 به‌صورت کلی چوب‌هایی را انتخاب کنید که سراسر آن به لحاظ چگالی یکنواخت باشید. مثلاً بخشی از چوب گره که چگالی بسیار بالاتری از چوب‌های اطراف خود دارد و بخشی پوسیده (با چگالی کمتر از چوب اطراف خود) نباشد.

 در انتخاب چوب به رگه‌های آن هم دقت کنید؛ چوب‌هایی برش خورده به‌صورت مماسی و شعاعی (در این دو نوع برش شما رگه‌های چوب را در راستای چوب می‌بینید) پتانسیل بهتری برای خم‌شدن دارند و چوب‌های با برش اصطلاحاً کالباسی (در این برش شما دوایر سالیانه چوب را به‌صورت کامل می‌بینید) برای خم‌کاری مناسب نیستند.

 

 

 به تجربه می‌توان ادعا کرد که هر چوبی که بیش از حد خشک یا بیش از حد مرطوب باشد هم برای خم‌کاری مناسب نیست و اساتید این تکنیک پیشنهاد می‌کنند از چوبی استفاده کنید که در هوای آزاد خشک شده باشد و به تعادل رطوبتی در همان جغرافیا رسیده باشد.

 چوب‌های که به‌صورت صنعتی خشک می‌شوند برای خم‌کاری پیشنهاد نمی‌شود. این چوب‌ها معمولاً در خم‌کاری دچار تنش بیشتری می‌شوند و خاصیت الاستیکی کمتری دارند.

 اساتید پیشنهاد می‌کنند که این چوب‌ها را ابتدا چند ساعت در آب قرار دهید و سپس در مخزن بخار برای شروع پروسه نفوذ رطوبت بگذارید.

بهترین چوب برای خم کاری

 بهترین چوب‌ها برای خم‌کردن از درختان خزان کننده و عمومی پهن‌برگ به دست می‌آید. مانند توس، ممرز، افرا، توسکا، بلوط، زبان‌گنجشک و صنوبر و از درختان سوزنی‌برگ و مخروطی استفاده کمتری می‌شود.

 به‌طورکلی هر چوبی که در آب‌وهوای مرطوب و ملایم رشد می‌کند برای خم‌کاری کاندید خوبی است.

لیست بهترین چوب های ایرانی برای خم کردن
The best wood for steam bending in Iran

1. چوب بلوط قرمز
2. چوب بلوط سفید
3. چوب ون یا زبان گنجشک
4. چوب صنوبر
5. چوب توسکا
6. چوب سپیدار
7. چوب راش
8. چوب کاج
9. چوب افرا
10. چوب گردو سفید
11. چوب گیلاس
12. چوب لرگ (سرده)
13. چوب نمدار
14. چوب نارون
15. چوب شاه توت

 لیست بالا بر اساس درختان موجود و چوب‌های قابل‌دسترس در ایران است و توجه داشته باشید که یک‌گونه از چوب با توجه‌ به محلی که رشد می‌کند و زیر گونه‌ای که به آن تعلق دارد می‌تواند واکنش‌های متفاوتی به خم‌شدن نشان دهد.

 مثلاً گردوی شکری و سفید مناطق کوهپایه‌ای شمال ایران خاصیتی متفاوت از گردوی مناطق کوهستانی و سرد دارد.

 یا صنوبری که در فیروزکوه رشد می‌کند چوبی متراکم‌تر از صنوبر مزارع چوب مناطق شمالی ایران دارد.

 پیشنهاد آیچوب تست چوب قبل از پروسه خم‌کاری و نمونه‌گیری از چوب است.

 

هر چوب را چقدر می توانیم خم کنیم؟

 برای اینکه تصوری واقعی از خم‌کردن چوب داشته باشیم حداقل شعاع خمش چند چوب را مثال می‌زنیم.

 

 

این مثال بر مبنای چوب‌های هوا خشک (خشک‌کن صنعتی نشده است) با ضخامت 25 میلی‌متر و رطوبت 25% است:

نوع چوب	کوچک ترین شعاع خم کردن (میلی متر)
چوب بلوط قرمز و بلوط سفید	50
چوب هیکوری	50
چوب نارون	50
چوب گردو	75
چوب زبان گنجشک	115
چوب گیلاس	150
چوب افرا	200

 – حداقل شعاع خمش یعنی اگر بیش از مقدار نوشته شده در جدول بالا، شعاع چوب (با ضخامت 25 میلی‌متر و رطوبت 25%) را خم کنیم احتمال شکستن آن زیاد خواهد شد.

 

خم کردن چوب نراد روسی(کاج)

 

 

 اصولاً چوب‌های نرم در خم‌کاری نتایج غیرقابل‌پیش‌بینی‌تری دارند و پیشنهاد نمی‌شود مگر در مواردی خاص. برای خم‌کاری‌های با قوس کم می‌توان از چوب‌های کاج (با نام بازاری Pine) که در ایران با نام‌های سانسا و بالسا و یولکا و نراد و روسی معروف است استفاده کرد؛ اما لیست چوب‌هایی که در قبلاً اشاره کردیم نتایج بهتری دارند.

با تمام این اوصاف بهترین چوب در ایران برای خم کاری چیست؟

 اگر بنا به انتخاب باشد به نظر آیچوب بهترین چوب برای خم‌کردن چوب درخت زبان‌گنجشک یا ون است. پس از آن بلوط و راش و گیلاس و ممرز و گردو و سپیدار و نارون و صنوبرمی تواند در رده‌های بعدی باشند.

 چوب‌های دیگری مثل گل‌ابریشم (ویولی به زبان بومی) هم برای خم‌کاری فوق‌العاده است؛ اما چوب کمیابی است و نمی‌توان برای تولید صنعتی روی آن حساب کرد.

 

منبع: آیچوب